معرفی و آشنایی با ساز نی

ساز نی یا نی هفت بند از سازهای بادی ایرانی است و از دسته سازهای بدون زبانه است. ساز نی قابل کوک نبوده و نوازنده در همنوازی‌ها و تکنوازی‌ها از انواع مختلف نی استفاده می‌کند. در این مقاله قصد داریم که ساز نی را به صورت کامل به شما معرفی کنیم.

برای آشنایی با دیگر سازها به مقالات ساز ها مراجعه نمایید:

تاریخچه ساز نی

از سازهای بادی میتوان از نی(نی هفت بند)نام برد. از نی به عنوان قدیمی ترین ابزار موسیقی ساخت دست بشر یاد میشود. نتیجه تلاش ها و جست و جو های به عمل آمده در این زمینه ، زمان استفاده از گیاه نی برای ساختن سازهای بادی در ارتفاعات آمریکای جنوبی را به ده هزار سال پیش بر میگرداند. نقاشان ایرانی در مینیاتورهای خویش از هزار سال پیش تصویر “نایی”  را به همراه دف رسم کرده اند.پنج هزار سال پیش در مصر ، نی را با جسد نوازنده آن خاک می کردند و بر این اعتقاد بودند که روح نوازنده در ساز او باقی میماند.
نی هفت بند را از گیاه نی درست می کنند. برای ساختن آن ، نی را به نحوی برش میدهند که از اول تا آخر آن دارای هفت بند باشد و اخیراً به طور مصنوعی هم ساخته می شود.نی هفت بند که در اصطلاح به آن نی میگویند,دارای ۵ سوراخ در جلو و ۱ سوراخ در پشت آن است که با انگشتان دوم و چهارم یک دست و انگشتان اول تا چهارم دست دیگر پوشیده میشوند. در حالت عادی نی را با قرار گرفتن بین دو دندان نیش و جمع کردن زبان در پایین و پشت نی مینوازند.
گیاه نی با توجه به شرایط اقلیمی و خاک مناطق مختلف کره زمین  تنوع بسیاری دارد و به شکل های مختلف برای ساختن سازهای بادی مورد استفاده قرار می گیرد.
نزدیکی و شباهت صوت نی به صوت انسان و کیفیات صوتی این ساز، آن را به شکل نمادی از روح بشر معرفی کرده است. بهترین ابزار برای تولید صوت های موسیقی به صورت طبیعی و دلنشین در زمان آوازخوانی، حلق انسان است که در آواز ها از تحریر به همین دلیل استفاده می کنیم. به همین خاطر در آواز های ایرانی، بهترین مکمل برای آواز و دلنشین تر شدن آن، استفاده از نی است.
ولی در کل هر ساز بادی دارای ۲ قسمت اصلی است؛ یکی مولد صدا و دیگری لوله تشدید یا رزنانس. تفاوت در ظاهر لوله تشدید انواع نی ها بسیار کم است، با این که مولد و روش تولید صوت در فرهنگ های گوناگون انواع مختلفی دارد.

تفاوت ساز نی و فلوت

فلوت و نی علاوه بر اینکه در ساختار ظاهری و صدا باهم تفاوت های زیادی دارند،تفاوتی دیگر هم با یکدیگر دارند. ساز نی،سازی ایرانی است و به این دلیل،ارزش دیگری برای ما دارد.فلوت سازی است که در تمام جهان شناخته شده است.شباهت های آنها، در جنس صدایشان است و هر دو هم از ساز های بادی به حساب می آیند. تفاوتشان نیز به موسیقی سنتی ایرانی و موسیقی کلاسیک بر میگردد که نی،توانایی نواختن ربع پرده و دستگاه های آواز ایرانی را دارد.

صدا دهی

نی از گروه سازهای بی زبانه است و صدایی که از آن میشنویم در حقیقت از طریق دمیدن نفس نوازنده به داخل آن تولید میشود و نوازنده،با گذاشتن و برداشتن انگشتان هر دو دستش بر روی سوراخ های نی، طول موج ارتعاش را کم و زیاد می کند و از این  راه صدای خارج شده از نی زیر و بم می شود.
ساز نی را نمی توان کوک کرد و همچنین نمیتوان آن را با دیگر سازها هماهنگ کرد،به همین دلیل است که اغلب نی را در تکنوازی ها استفاده می کنند.
ظرفیت صدای ساز نی حدوداً 2 اکتاو و نیم است اما با فشار هوا،می توان صداها را در اکتاوهای بالاتر هم اجرا کرد و نیز با آن می توان ویبراسیون،نت های مقطع،تریل،ترمولو،نگه داشتن نت پایه و… را انجام داد.
صوت در سازهای بادی یا بخاطر برخورد ستونی از هوا به لبه تیز تیغه ای ایجاد می شود(مثل تولید صدا در نی لبک و انواع نی ها), یا بخاطر لرزش زبانه ای از جنس پوسته بیرونی نی ایجاد میشود(مثل مولد صدا در سرنا و قره نی) و یا بخاطر لرزش لب های نوازنده در ترومپت، که با توجه به طول های متفاوت لوله تشدید، فرکانس ها و نت های مختلفی را می توان ایجاد کرد.
ساز نی با صوت سازهای ایرانی دیگر هارمونی و هماهنگی دارد، به این معنی که ترکیب صدایی از نی و ساز های دیگر مانند تار و سه تار بسی زیبا و قابل قبول برای شنونده خواهد بود.
صوت ساز نی از درون آدمی بر می خیزد و حالت و فضای درونی هنرمند را آشکار می کند, تا حدی که حضرت مولانا نی را به عنوان نماد عارف و انسان متصل به عالم معنا،معرفی می کند.
آتش عشق است کاندر نی فتاد
جوشش عشق است کاندر می فتاد

انواع نی

ساز نی در سراسر ایران تقریباً رایج است و با کمی تغییرات با اسم های مختلفی نامگذاری شده است که از آن اسم ها می توان از نی کوتاه،نی بلند،نی هفت بند،دوزله،قره نی و.. نام برد.

1-نی کوتاه

این نوع نی اغلب در اجرای آهنگهای محلی به کار می رود و در مقایسه با دیگر نی ها قطر بیشتری دارد.دو نوع صدا تولید می کند,یکی صدای بم که با کمک دو رگه کردن صدای خود نوازنده تولید می شود و دیگری صدای زیر که حدوداً یک اکتاو با صدای بم اختلاف دارد.

2-نی بلند

این نوع نی از اسمش پیداست که بلندترین نوع نی است که طول آن بین 70 تا 80 سانتی متر متغیر است.صوت این نی بسیار بم و سوزناک است و به آن “نای خرک ” هم گفته می شده است. 5 سوراخ دارد که 4 سوراخ روی آن و 1سوراخ در پشت آن قرار دارد.نی بلند اغلب در میان مردم جنوب ایران،مازندران،ترکمنها و خراسان مرسوم است.

3-نی هفت بند

این نوع نی دارای 5 سوراخ است که 4 سوراخ روی آن و 1 سوراخ پشت آن قرار دارد.7 بند و 6 گره دارد و شاید به همین دلیل است که نام آن را “هفت بند” گذاشته اند.البته در کل عدد هفت میان ایرانیان عدد مقدسی بوده است.این نی به طور معمول با دندان نواخته میشود,به این شکل که سر آن را بین دندان ها قرار می دهند و هوا را بی واسطه به درون آن می دمند.نی هفت بند 4 ناحیه صوتی بم،اوج،غیث و ذیل دارد.
استاد حسن کسایی در این نوع نی و در واقع در ساختمان و تدریس نی تحول اصلی و مهمی ایجاد کرد و اصولاً ایشان را باید مخترع نی هفت بند دانست.
نی ایرانی که به نی هفت بند مشهور و معروف است,از کهن ترین سازهای سرزمین ایران است. صوت آسمانی و دلنواز نی است که این ساز کهن را تا به الان زنده نگه داشته است.
هرچند نواختن این ساز سخت و دارای محدودیت هایی است؛ولی همه این محدودیت ها با تمرین و به دست آوردن تجربه در نوازندگی و یادگیری بعضی تکنیک ها در نی نوازی حل می شوند و مانعی در نواختن اصولی و اجرای دستگاه ها و ردیف های موسیقی ایرانی نخواهند بود.با تمرین و یادگیری تکنیک های نی نوازی در کنار استادان برجسته و قابل، به آسانی می شود نقص های موجود را حل و بر طرف ساخت.

4-دوزله

یکی دیگر از سازهای بادی و محلی ایرانی دوزله است.دوزله دارای دو لوله مسی (یا از جنس نی) است که دو لوله را به صورت موازی باهم و محکم می بندند.هر کدام از این لوله ها شامل قمیشی یک زبانه است و بطور مستقل از یکدیگر عمل می کنند.طول هر لوله دارای 6 سوراخ است که بطور دقیق کنار همدیگر قرار می گیرند.
ساز دوزله در میان عشایر ایران رایج تر است و وسعت صوت آن بین 1 تا 2 اکتاو می باشد.

5-قره نی(کلارینت)

“قره نی” در گروه سازهای بادی تک زبانه ای قرار دارد.با ترکیب دو لغت,که یکی از آنها ترکی است قره(سیاه) و واژه نی که فارسی است,نام این ساز که به معنی(نی سیاه) است تشکیل شده است و در سایر کشورها آن را با اسم کلارینت می شناسند.در حقیقت قره نی یک نوع از کلارینت است که قادر به تولید فاصله های موسیقی شرقی(ربع پرده) است.
در زمان نواختن بطور کامل در دهان و بین دندانها قرار می گیرد.جنس قره نی از چوب،آبنوس یا فلز است.

نی نوازان مشهور

سلیمان اصفهانی و ابراهیم آقاباشی هر دو در اصفهان سکونت داشتند.نوازندگانی مثل نایب اسدالله اصفهانی، مهدی نوایی و حسین یاوری که البته سطح نوازندگی نایب اسدالله با در نظر گرفتن آثار باقی مانده از او,در رده ی بالاتری نسبت به دیگر نوازندگان آن دوره بوده و در واقع می توان گفت که دلیل آن معاشرت او با نوازندگان مطرح و مشهور آن دوره مانند آقاحسین قلی و سماع حضور بوده است.
از استادان نی‌نواز حسن کسایی، محمد موسوی، حسن ناهید و محمد علی کیانی‌نژاد، حسین عمومی، جمشید عندلیبی و… را می توان نام برد.

برای مطالعه بیشتر درمورد این ساز میتوانید به صفحه ویکی پدیا مراجعه نمایید.