آشنایی کامل با ساز تار

ساز تار از سازهای زهی و ایرانی است که با مضراب نواخته می‌شود. تار در ایران و در برخی نواحی دیگر خاورمیانه هم مانند تاجیکستان، جمهوری آذربایجان ، ارمنستان ، گرجستان و دیگر مناطق نزدیک قفقاز برای نواختن موسیقی سنتی این کشورها و بخش‌ها متداول است.

برای آشنایی با دیگر سازها به مقالات سازشناسی مراجعه نمایید.

تاریخچه ساز تار

لغت تار در فارسی به معنی رشته ‌است.اگرچه که ممکن است معنی یکسانی در زبان‌های تحت تأثیر فارسی یا دیگر زبان‌های ایرانی تبار مثل کردی داشته باشد.

معمولا در زمان های گذشته بر طبق اینکه ساز موسیقی چه تعداد سیم یا تار دارد آن را نام گذاری می کردند و نام هایی مانند چهار تار، پنج تار و یا شش تار بسیار رایج بود.

ساز تار را از چوب، پوست، استخوان، زه (روده تابیده حیوانات) می سازند و جزو دسته ساز های زهی مضرابی است. با توجه به شواهد تاریخی این ساز اصیل موسیقی ملی قدمت ۲۰۰ ساله دارد.

اما طبق تصویر زیر که از نقاشی های کاخ هشت بهشت اصفهان نمونه از تک نوازی ساز تار در عهد صفوی است.

دو تصویر دیگر که یکی در سال ۱۷۷۵ میلادی و دیگری در سال ۱۷۹۰ میلادی در شیراز از تار نقاشی شده‌است نشان می‌دهد نواختن این ساز در دورهٔ زندیه در شیراز متداول و مرسوم بوده‌است.

شهرت زیادتر موسیقی تار به زمان حکومت فتحعلی شاه قاجار میرسد که هنرمندان و نوازندگان زیادی در آن زمان به نمایش هنر مشغول بودند.‌

در شعر های فرخی سیستانی (قرن پنجم) هم نام تار دیده میشود:

هر روز یکی دولت و هر روز یکی غژ 

هر روز یکی نزهت و هر روز یکی تار

آخرین اصلاحات توسط درویش خان استاد موسیقی ایرانی با افزودن سیم ششم جهت تکمیل و وسعت دامنه صوتی تار صورت گرفته است.

صدای دلنشین موسیقی تار طرفداران زیادی دارد که از شنیدن صدای آن، غرق لذت می شوند.

به دلیل اینکه تار ساختاری کامل و منحصر به فرد دارد که باعث گستردگی بالای صدا در تار می شود, آن را با پیانو مقایسه می کنند.

تار را میتوان هم به صورت تکنوازی و هم همنوازی نواخت.

ساز تار در موسیقی جهان

تار در موسیقی های بومی و محلی نقش زیادی ندارد و فقط در بین مردمان آذربایجانی رایج است. رباب هم سازی شبیه به تار است که تفاوت هایی هم دارد و از گذشته در بین مردم بسیاری چون بلوچستان، افعانستان و تاجیکستان بسیار محبوب محسوب بود.

شباهت های این دو ساز در شکل کاسه و استفاده از پوست چهار پایان برای پوشاندن سطح کاسه است.

تار قفقازی هم از ساز های رایج در بین مردمان ساکن منطقه های شمال غرب کشورمان و حتی کشور آذربایجان است.

تار که صوت و صدای مخملین و خوش نوا دارد, اگرچه در موسیقی ایران قدمتی نه چندان طولانی دارد اما تنها محدود به ایران نیست و هنرمندان زیادی در کشور های افعانستان، تاجیکستان، ارمنستان، گرجستان و… هم به هنرنمایی و نوازندگی مشغول اند.

اجزای ساز تار

تار از اواسط قرن ۱۸ میلادی با شکل امروزی ‌اش شناخته شده است. دسته‌ای بلند به کاسه‌ای دو تکه (کاسه و نقاره) وصل است که از کنده‌کاری در چوب درخت توت ساخته شده و لایه نازکی از پوست روی کاسه‌ها کشیده شده است.

دسته تار از جنس چوبه ی فوفل و گردوی کمند است که به سه قسمت پایین دسته ، بالا دسته و وسط دسته تقسیم میشود.

در ناحیه دسته ۲۶ تا ۲۸ پرده قابل تنظیم وجود دارد. تار 6 سیم از جنس فلز دارد و در ۳ دسته ۲ تایی روی آن کشیده شده است و با مضراب (زخمه‌ای از جنس برنج) نواخته می‌شود.

روی کاسه و نقاره تار پوست کشیده شده و خرک تار روی پوست کاسه تکیه کرده است. قسمت نقاره در انتهای بالائی به دسته (گردن) متصل شده است.

دسته تار بلند (45 تا 50 سانتیمتر) است و بر کناره‌های سطح جلویی تار دو روکش استخوانی چسبانده‌اند.

دور دسته، دستان‌ها (پرده‌هائی عمود بر طول آن با فاصله های مشخص) بسته شده، قطر هر دستان در صوت های اصلی دستگاه‌های موسیقی ایرانی، مقداری بیشتر از اصوات گذرا و کم اهمیت‌تر این موسیقی است.

جعبه گوشی (سر) در انتهای بالائی دسته قرار دارد و از هر طرف 3 گوشی بر سطح های کناری جعبه کار گذاشته شده است.

تار در ابتدا دارای ۵ سیم بوده است .دو سیم سفید ،دو سیم زرد و یک سیم بم. غلام حسین درویش بین سیم زرد و بم یک سیم سفید اضافه کرد و آن را سیم ششم نام گذاری کرد و آن را از سه تار که چنین سیمی داشت تقلید کرد و بر وسعت صدایی تار اضافه کرد و باعث به وجود آمدن تنوع کوک ها شد.

امروزه تار دارای سیم‌های 6 گانه است : 2 سیم سفید (پائین) که همصدا کوک می شوند، 2 سیم زرد (همصدا)، یک سیم سفید نازک به نام«زیر» و یک سیم زرد (بم) که دوتای آخری اکثراً به فاصله اکتاو کوک می‌شوند.

فاصله سیم‌های هم صدای سفید، نسبت به سیم‌های زرد اکثراً «چهارم» و سیم‌های سفید نسبت به سیم بم بطور معمول فاصله اکتاو یا هفتم را تشکیل می‌دهند.

تار با مضراب کوچکی از جنس برنج که طول آن تقریباً 3 سانتیمتر است نواخته می‌شود،ناحیه ای از نصف طول مضراب، برای اینکه در دست‌های نوازنده راحت قرار بگیرد، با موم پوشیده شده است.

نواختن ساز تار

برای نواختن صدای تار هنرمند باید در حالت نشسته تار را در امتداد ران پا بگذارد به صورتی که دسته تار سمت چپ بدن و کاسه طنینی سمت راست بدن باشد.

صدایی که به گوش می رسد به خاطر حرکت سر انگشتان دست چپ نوازنده بر روی دستان هایی که در امتداد طول دسته تار قرار دارند است و همچنین زخمه زدن به کمک مضرابی است که در دست راست نوازنده است.

غالبا کوک کردن این ساز بصورت زیر است:

فاصله سیم‌های هم صوت سفید، نسبت به سیم‌های زرد غالباً “چهارم” و سیم‌های سفید نسبت به سیم بم معمولاً فاصله اکتاو یا “هشتم” را تشکیل می‌دهند (به این ترتیب اگر سیم‌های همصدای سفید را “دو” کوک کنیم، سیم‌های زرد باید غالباً “سل” و سیم بم “دو” یا “ر” کوک شوند).

کوک کردن ساز تار در دستگاه‌ها و آوازهای مختلف متفاوت است.

سازندگان ساز تار

نقل شده است که فردی به نام رضا الدین شیرازی ساز تار را اختراع کرده است. این ساز در بین آلات مضرابی از همه خوش نواتر است.تار یکی از ارکان اصلی موسیقی در دوره ی قاجار بوده است.

معروف ترین هنرمندانی که در ساخت تار در زمان قاجار مشغول بودند میتوان به اوس فرج اله، یحیی اول، یحیی دوم، عباس و جعفر صنعت و رمضان علی شاهرخ اشاره کرد.

نوازندگان معروف و اساتید ساز تار

ساز تار شهرت و معروفیت خود را مدیون هنر اساتیدی بزرگ مانند حسین علی زاده، جلیل شهناز، محمد رضا لطفی و فرهنگ شریف است

از جمله بزرگان و نوازدگان ساز تار به شرح زیر است:

• ابراهیم سرخوش

• جلیل شهناز

• اسدالله حجازی

• اسماعیل مهرتاش

• بیژن کامکار

• جهانشاه صارمی

• حسین مسعود

• حسین علیزاده

• حمید وفادار

• داریوش طلایی

• داریوش پیرنیاکان

• رضا وهدانی

• محمد رضا لطفی

• موسی معروفی

• میرزا عبدالله فراهانی

• نورعلی برومند

• هوشنگ ظریف

• یوسف پوریا

• کیوان ساکت

مبنع : ویکی پدیا