آشنایی کامل با ساز تنبک

تنبک (تمبک، دمبک، دندونک و ضَرب) یکی از سازهای کوبه‌ای ایرانی است. این ساز پوستی، از نظر سازشناسی جزء طبل‌های جام‌شکل محسوب می‌شود که از این خانواده می‌توان به سازهای مشابه مانند داربوکا در کشورهای عربی و ترکیه و همچنین زیربغلی در افغانستان اشاره کرد.

در این مقاله قصد آشنایی کامل شما با این ساز اصیل ایرانی را داریم!

برای آشنایی با دیگر سازها میتوانید مقالات سازشناسی را دنبال کنید.

تاریخچه تنبک

قدمت تاریخی این با اسم پهلوی دمبلک به پیش از اسلام بر می گردد و با توجه به نظر دکتر معین,دمبک صورت تغییر کرده ی همین اسم است!
تمبَک را که به شکل های مختلفی(تنبک، دمبک، دنبک یا ضَرب) نام میبرند از سازهای کوبه‌ای پوستی است که در ارکستر ایرانی وظیفه و نقش بسیار مهمی دارد و از لحاظ سازشناسی از طبل‌های جام‌ گونه به حساب می آید که از این خانواده می‌توان از سازهای شبیه آن مثل داربوکا در کشورهای عربی و ترکیه و حتی زیربغلی در افغانستان نام برد.
جالب است که بدانیم با توجه به پژوهش های اخیر ، بعضی از طبل های جام شکل، هم از لحاظ ساختمان فیزیکی و هم از لحاظ لغوی شبیه به تنبک ایران هستند.
از لحاظ اینکه وزن در موسیقی ایرانی دارای اهمیت است، نقش تنبک در گروه های موسیقی ایرانی بسیار چشمگیر است.تنبک به نوازنده امکان استفاده از تمام انگشتان دو دست خود را میدهد.بنابراین نوازندگی تنبک مستلزم قدرت بالای تکنیکی و متریکی است.
اولین موردهای ضبط هایی که از ساز تنبک در دست است  به زمان قاجار بر می گردد (بین سال های ۱۲۵۸  تا  ۱۲۹۳ هجری شمسی).
این ساز در دهه های گذشته پیشرفت چشمگیری داشته به طوری که به یک ساز تکنوازی تبدیل شده است.
رضا ترشیزی در تألیف کتابی به نام “هزار سال وزن در موسیقی ایرانی” آورده است :
در منظومه ساسانی “یادگار- زریران” مربوط به افسانه های پهلوانی اشکانیان نام تمبک Tumbak به طور صریح بیان شده است.
این ساز از لحاظ نوازندگی (انگشت گذاری)، رنگ های صدایی و ساختار فیزیکی اش (با وجود ظاهری ساده)،از پیشرفته ترین و پیچیده ترین سازهای کوبه ای پوستی جهان به حساب می آید، عده ای از جمله بهمن رجبی اعتقاد دارند که اسم این ساز در اصل تنبک بوده ولی با چسبیدن حرف “نون” به حرف “ب” تبدیل به تمبک شده است!مانند تلفظ کلمه «شنبه» که آن را در تلفظ عامیانه شمبه میگویند. اما عده ای دیگر معتقدند که صورت «تنبک» منشاء منطقی ندارد و به همین خاطر به اشتباه در بین مردم رواج پیدا کرده است.ولی در نواختن این ساز از تکنیک‌هایی به نام های «تُم»، «بک»، «پلنگ» و «ریز» استفاده می‌شود. به همین دلیل خیلی بعید نیست اگر نامگذاری «تمبک» بر طبق همین اسم ها انجام گرفته باشد.زبان‌شناسان معتقدند کلمه Tambourine که در زبان‌های اروپایی برای تمبک استفاده میشود از کلمه تنبور پهلوی گرفته شده‌ است.
درکتاب “موسیقی بین النهرین” اثر فرانسیس و گالپین، آمده است که در منطقه بین النهرین (سومر) و در آسیای مرکزی و حدوداً در هزاره های اول و دوم قبل از میلاد، طبلی به شکل ساغر و برنزی جنس به اسم لی لیس بوده است که به نوع کوچک و قابل حمل آن لی لی سو می گفتند.
لی لی سو مثل “داربوکه” عربی بوده است که درنقاشی های مربوط به شهر تبس مصر و در عصر سلسله ۱۸ فراعنه و حدود ۱۵۷۰ قبل از میلادی مشاهده شده است.به صورتی که بر روی زانو و زیر دست چپ نوازنده قرار می گرفت و با دو دست نواخته می شد.
ساز داربوکا در کشور های عربی و ترکیه محبوب و پر طرفدار می باشد!

تحولات تکنیکی ساز تنبک

نوازندگان این ساز در دوران قاجار تکنیک های خاص و قابل ملاحظه ای نداشتند و تنبک بیشتر به عنوان یک ساز همراهی کننده با تار، سنتور، کمانچه و … نمایش داده میشد.استاد حسین تهرانی، تحولات مهم و چشمگیری هم از لحاظ تکنیک و هم از لحاظ متریک در این ساز ایجاد کرد و اولین کتاب آموزش تنبک نوازی در این زمان نوشته شد و اولین گروه تنبک نوازی و تکنوازی نیز در همان زمان به وجود آمد.
اگر نگاهی به تاریخ معاصر تنبک نوازی بیندازیم میفهمیم که این ساز پیش از حضور حسین تهرانی- پدر تنبک نوازی نوین ایران-(وحمایتگرانش مثل ابوالحسن صبا و حسین دهلوی) جایگاه قابل قبول و قابل توجهی در تاریخ موسیقی ایران نداشته است.بعد از تلاش ها و تأمل های زیادی که برای زنده کردن دوباره آن به دست این استادها و بعضی شاگردان آن ها انجام گرفت،اکنون این ساز به مرحله ای که ساز لازم و ثابت ارکسترهای ایرانی باشد,رسیده است و حتی سال هاست که در رتبه ی تکنواز هم نقش ایفا کرده است. همزمان با کوشش های زیاد و دقیق حسین تهرانی در موسیقی تنبک، شاگردانی که در کنار او بودند هم با فعالیت بسیاری در ارکسترهای متنوع و نوازندگان معروف و مشهور همراه شدند. حسین تهرانی مثل بسیاری از استادهای آن دوره شاگردانی تربیت کرد که در سبک های متنوع و مختلف می نواختند و هر کدام در همکاری با ارکستر، همنوازی با یک نوازنده و تکنوازی هایشان دارای شگردهای خاص و متفاوتی در به کار بردن تکنیک ها و ریتم های مختلف بودند.

قسمت های تشکیل دهنده

1-دهانه بزرگ
2-پوست
3-تنه تنبک
4-نفیر یا گلویی
5-دهانه کوچک(کالیبر)
6-پا

نواختن

با استفاده از یک نوع حلقه در انگشتان وسط و ضربه زدن روی پوست در ناحیه ی دهانه بزرگ که به بدنه وصل است و همچنین با کشیدن حلقه روی شیارهای بدنه، صداهای جالب و در اصطلاح عموم,شیرین کاری های جالبی میتوان به وجود آورد!
برای نواختن ساز از همه انگشتهای دو دست استفاده می شود و به همین دلیل در بین سازهای کوبه ای منحصر به فرد است.

جنس تنبک

در گذشته بدنه ساز تمبک از چوب، سفال و در برخی موارد از فلز ساخته می شده است! ولی اکنون بدنه ی این ساز کوبه ای پوستی از چوب درست می شود!

انواع تنبک

این ساز را در انواع مختلفی مانند تنبک زورخانه، تنبک تکنوازی و تنبک ارکستر میسازند.

نوازندگان معروف

• حسین تهرانی
• امیر ناصر افتتاح
• بهمن رجبی
• نوید افقه
• محمد اسماعیلی
• جهانگیر ملک
• ناصر فرهنگفر

و از قدما می‌توان به ابوالحسن صبا (معلمِ حسین تهرانی)، مسعود خان و عبدالله دوامی،اشاره کرد.
از نوازندگانی که متعلق به نسل کهن تنبک نوازی هستند میتوان به، آقاجان پسر داوود شیرازی، تقی خان، حاجی خان پیشخدمت عین الدوله، بالاخان پدر مرتضی و موسی نی داوود، عبدالله دوامی، سید حسین، رضا قلیخان، رضا روانبخش و هوشنگ مهرورزان,اشاره کرد.

از تنبکنوازان خود آموخته میتوان به شخصیت های زیر اشاره کرد:
محمد اخوان
ارژنگ کامکار
مجید خلج
پژمان حدادی
نوید افقه
محمدقوی حلم
سعید رودباری

برای مطالعه بیشتر مقاله سایت ویکی پدیا را مشاهده نمایید.