تنبور یکی از سازهای زهی است که در آن سیمها از روی دستهای بلند و کاسهای عبور کرده و با ضربه انگشتان به صدا درمیآید.
برای آشنایی با دیگر سازها مطلب زیر را مشاهده نمایید:
تاریخچه
بر طبق 3 مجسمه پیدا شده در خرابههای شوش، تنبور تاریخچهای مربوط به حدود 1500 قبل از میلاد است. این ساز زمانی در انواع کاسه گلابی شکل رایج در ایران و سوریه ساخته می شده است و پس از آن به وسیله ترکیه و یونان به باختر رفته و کاسه بیضی شکل آن در مصر نواخته شده است.
از تنبور به عنوان سهتار باستانی ایرانیان تعبیر شده است که در زمان ساسانیان، خسرو پرویز و پیش از آن نیز به نواختن آن می پرداختند.
تنبور ساز نوازندگان ایرانی محسوب میشده است.
اکنون تنبور در همه جای ایران رایج است ولی کانون اصلی ساز تنبور استانهای کرمانشاه و کردستان و ناحیه های شمالی لرستان است. تنبور در این منطقه ها با اسم های تَمیُرَه، تَمیرَه، تموره و تمور شناخته میشود.
در مناطق کرد نشین ترکیه به اسم دیار بکر نوعی از تنبور معروف به باقلما با کاسهای بزرگ و 5 تار و حدود 20 دستان رواج دارد که آن را با مضراب می نوازند.
تنبور در خانواده سازهای زهی قرار دارد که در آن سیمها از روی دستهای بلند و کاسهای رد شده اند و با ضربه انگشتان به صدا درمیآید.
بعضی ها تنبور را تنبوره هم گفتهاند و اکنون از تنبور می شود از سازی محلی با دستهای بلندتر و کاسهای بزرگتر و منحنی تر نسبت به سه تار که 2 یا 3 سیم دارد و 14 پرده که به فاصله اکتاو در ساز پردهبندی شده،یاد کرد.
ساز تنبور را با پنجه مینوازند و همین خود علتی است بر رابطه خانوادگی تنبور و دوتار محلی و سه تار که آنها هم با انگشت(ناخن) نواخته میشوند و صدا تولید می کنند.
تنبور،شخصیتی عرفانی و حماسی دارد و آن را برای نواختن قطعه های حماسی هم استفاده می کنند. این ساز در طول سفر تاریخی و فرهنگی تنبور در نقطه ها و ناحیه های گوناگون اسم ها و شکلهای مختلفی پیدا کرده است.
ساختار و اجزای تنبور
تنبور شکمی گلابی و دستهای دراز دارد که روی آن 10 تا 15 پرده بسته میشود. دسته تنبور مثل سه تار، به سر ساز وصل است و سر آن در واقع ادامه دسته است که روی سطح های جلویی و کناری آن، هر کدام دو گوشی کار گذاشته شده است که سیمها به دور گوشی ها پیچیده میشوند. سیمهای تنبور 4 عدد هستند و به طور معمول به فاصله های مختلف کوک میشود. تنبور را بصورت معمول بدون مضراب و با انگشت می نوازند.
کاسه: ناحیه پایین تنبور که دارای شکل های مختلفی است که به منطقه و سازنده آن بستگی دارد. کاسهٔ ساز تنبور را معمولا از چوب توت میسازند که انتخاب نوع چوب، یعنی اینکه از چه جنس توتی باشد هم دارای نکته هایی است.
دسته: ناحیه انتهایی تنبور که به کاسه وصل است و در صوت تاثیر بسیاری دارد.
صفحه: قسمتی روی کاسه که بافت ظریفی دارد، صفحه نازکی از چوب درخت گردو است که روی دهانه کاسه قرار میگیرد و در وسط و یا در کنار صفحه حدوداً 7 تا 12 سوراخِ 2 تا 3 میلیمتری وجود دارد که باعث نرمی صوت تنبور می شود. سوراخ روی صفحه بر صوت تنبور اثر بسزا و قابل توجهی دارد.
دستان: در تنبور 13 تا 14 دستان وجود دارد که در مکان های مشخص بر دسته بسته میشوند. در نگاه بیشتر نوازندگان معروف، محل دستانها ثابت است ولی بعضی هم اعتقاد دارند که مکان تعدادی از این دستانها متغیر است.
خرک: یک قطعه چوبی کوچک و محکم است و از درخت شمشاد و گردو درست می شود که سیم به آن متصل میشود و روی صفحه سیمگیر قرار میگیرد. در بعضی از سازهای جدید سیمگیر کار خرک را انجام میدهد.
سیم گیر: به ناحیه انتهایی کاسه متصل است و سیم را به آن وصل میکنند. سیم گیر از جنس استخوان یا چوب است و در انتهای صفحه قرار دارد که تارها را به آن گره میزنند و تا آخر دسته میکشند. در بعضی از تنبورهای جدید، خرک وظیفه سیمگیر را به عهده میگیرد.
گوشی: به قطعات بالای تنبور گوشی گفته می شود و از آن برای کوک کردن استفاده می شود. دو تا سه گوشی(در تنبورهای نامتعارف تا پنج گوشی) از چوب بید وجود دارد. ساز تنبور لانه کوک (جعبه گوشیها) ندارد و گوشیهایش بطور مستقیم در سوراخهای ایجاد شده در انتهای دسته فرو می روند.
سیم گیر بالا: به برجستگی پایین گوشی می گویند که شیارهایی دارد. شیطانک قطعه چوب یا استخوانی است با دو سه شیار که تارها از روی آن رد شده به گوشی گره میخورند. شیطانک در حدود 15 سانتیمتری اول دسته قرار داده میشود.
پرده: نخ نازکی که روی دسته بسته می شود و فاصله هر دو دستان را یک پرده میگویند. تنبور از گذشته 2 سیم داشته است که امروزه آن را از 2 سیم به یک سیم ترقی دادهاند.
سیم: دو یا سه سیم، که سیم بالایی به صورت معمول جفتی است. این سیمها از یک جهت به سیمگیر و از جهت دیگر بعد از رد شدن از روی خرک و شیطانک در انتهای دسته به دور گوشیها پیچیده میشوند.
انواع ساز تنبور
نبور قوچانی، شروانی، بغدادی، تیسفونی و انواع دو تار، چگور و قپوز. نواختن این ساز با شکلهای متشابه هنوز در اکثر منطقه های ایران رایج است.
تنبور از لحاظ شکل ظاهری دو نوع است؛ تنبور کاسهای که یک تیکه است و تنبور چمنی که همان ترکهای است و کاسه آن از تکههای چوب ساخته شده است. ویژگی خوبی که این نوع تنبور نسبت به نوع اول دارد این است که هم ساخت آن راحتتر است و هم تعمیر آن.
نوازندگان شهیر
منطقه گوران: سید شمس الدین حیدری توتشامی، کادارا و کابشر، استاد سرخاو، لالو بیرخان، کاکیهای گوراجو، کاعظم و کاکریم منهوئی، اله مراد حمیدی، سیدولی حسینی، درویش علی میر درویشی، سید محمود علوی، میرزا سید علی کفاشیان، علی اکبر مرادی، طاهر یارویسی، گل نظر عزیزی، داوود عزیزی، حیدرکاکی.
منطقه کرند: عابدین خادمی، سید علی یارافضلی شاه ابراهیمی، سید قاسم افضلی شاه ابراهیمی، سید ارش شهریاری.
منطقه صحنه: نورعلی الهی، سید امراله شاه ابراهیمی، درویش امیر حیاتی، سید خلیل عالی نژاد، عبدالرضا رهنما، رامین کاکاوند، خشایار کاکاوند، آبرادات کاکاوند.
منطقه کرمانشاه: غلام زنده دل، کیخسرو پورناظری، علیرضا فیض بشی پور
برای مطالعه بیشتر به سایت ویکی پدیا مراجعه نمایید.
0 پاسخ به "معرفی ساز تنبور و نوازندگان آن"