معرفی ساز سنتور و انواع سنتور

سنتور، سازی جعبه‌ای به شکل ذوزنقه است که روی سطح آن 2 ردیف خرک تعبیه شده و از روی هر خرک ۴ رشته سیم هم کوک گذشته است.

این ساز یکی از سازهای سنتی موسیقی ایرانی به شمار می‌آید که با صدای مطلوبش افراد متعددی را مشتاق خود کرده است . در ادامه این مطلب به بررسی تاریخچه ، اجزای این ساز ، انواع سنتور و نوازندگان معروف آن می پردازیم.

برای آشنایی با دیگر ساز ها میتوانید به ” صفحه سازشناسی ” مراجعه نمایید.

تاریخچه سنتور

سنتور یکی از قدیمی ‌ترین سازهای گستره ایران به حساب می آید؛ قدیمی ترین نشانه‌ای که از این ساز برجا مانده، از سنگ‌ تراشی‌های آشور و بابلیان(۵۵۹پیش از میلاد) است.

در این سنگ‌تراشی‌ها، صف تشریفاتی که برای بزرگداشت آشور بانیپال بر پا شده، سازی که تشابه زیادی به سنتور دست‌ورزی دارد، در میان آن صف دیده می‌شود.

ابوالحسن علی بن حسین مسعودی در شرح اوضاع موسیقی در زمان ساسانیان، هنگام اسم بردن از سازهای متداول موسیقی ساسانی، واژه سنطور را بیان می‌کند.

در کتابهای قدیمی و تألیفات ابونصر فارابی و ابن سینا هم نام آن را چندین بار ذکر شده‌است که ساخت آن را به فیلسوف عالی قدر  و موسیقیدان بزرگ قرن چهارم، ابونصر فارابی نسبت داده اند.

شواهد و علامت های بجای مانده از نقاشی ها وحکاکی های  موجود از دوره های آشوری و  بابلی، تصویرهایی را نشان می دهد که در آن افراد، آلاتی  ذوزنقه  شکل  شبیه سنتور را که به وسیله طناب یا نخی که به آن وصل بود از  گردن آویخته و با آن می نواختند.اسم این ساز بارها در کتابهای قدیمی و اشعار قدما تکرار شده است.

سنتور دارای صدایی شفاف است و قابلیت تکنوازی و هم‌نوازی را به خوبی دارد. محدوده صدا دهی آن کمی بیشتر از 4 اکتاو است و به همین دلیل این ساز را یکی از گسترده‌ترین سازهای ایرانی است. بعضی از  پژوهشگران بر این اعتقادند که سنتور در زمان‌های بسیار دور از ایران به کشورهای دیگر آسیایی رفته‌است.

این ساز  قدمت طولانی در ایران دارد و احتمالا از ایران به کشورهایی چون چین با نام «یان-کین»، اروپای شرقی «دالسی مر»،انگلستان «باترفلای»، آلمان و اتریش «مک پر»، هند «سـنتور»،کامبوج «فی» و امریکا «زیتر» راه یافته که شباهت ها و تفاوت هایی با یکدیگر دارند.البته این ساز در کشورهای مختلف هم با تفاوت هایی مورد استفاده قرار می گیرد. در برخی نواحی ارمنستان و گرجستان سـنتور رواج زیادی دارد.

مشخص نیست که ابتدا این ساز در کدام کشور استفاده می شده اما آنچه از شواهد مشخص است نشان دهنده آشنایی ایرانیان قبل از اسلام با این ساز بوده است و به آن «کونار» می گفتند. عبدالقادر مراغه ای بعد از اسلام «ساز» یا «طوفان» را که مانند سنتور امروزی بود معرفی کرد که تمایز آن بستن یک سیم برای هر صدا و کوک کردن آن با جابه جایی خرک ها بود.

امروزه یان-کین یا همان سنتور چینی به عنوان ساز ملی چین شناخته می شود ولی بر اساس دست نوشته های گذشته در سلسله امپراتوری مین (سالهای 1368 تا 1644 هـجری قمری) به دلیل رفت و آمدهای زیاد بین چین و خاورمیانه، این ساز از راه دریا از فارس به چین منتقل شده است و اول در استان ساحلی کانتون نواخته می شد و بعد از آن به سراسر چین راه پیدا کرده است.

رئوف یکتا بیگ یکی از دانشمندان موسیقی ترکیه در دایره المعارف لاوینیاک نوشته است این ساز از آلات موسیقی قدیم یهودیان است. در دایره المعارف موسیقی لاروس هم آمده که این ساز یکی از سازهای مورد علاقه یهودیان بوده است.

پیش از آغاز دوره قرون وسطی سنتور به اروپا راه پیدا کرد و افراد زیادی را به خود جذب کرد. مسیحیان اروپایی که به موسیقی و هنر علاقه زیادی داشتند به کامل کردن این ساز پرداختند و سازهایی همچون پیانو که مادر سازهاست از آن به وجود آمد .

اجزای تشکیل دهنده

سنتور یکی از سازهای زِهی-مضرابی (ضربه ای) است که ساختاری کاملاً منظم و هندسی دارد . این ساز از یک جعبه تشدید صدا به شکل ذوزنقه که بلندترین ضلع موازی آن نزدیک به نوازنده و دو ضلع با طول برابر، دو ضلع موازی را به شکل مورب قطع می کنند, ساخته شده است.اندازه ی بلندترین ضلع 90 سانتی متر و کوچک ترین ضلع (دور از نوازنده) 35 سانتی متر و اضلاع مورب کناری 38 سانتی متر می باشند.

سطح آن دارای دو حفره به شکل گُل است که علاوه بر زیبایی ظاهری، در نرمی، لطافت و شفاف شدن صدای آن نقش زیادی دارد.

ارتفاع جعبه آن 8 تا 10 سانتی متر است و تمام سطح های آن از چوب گردو و سرو ساخته شده است .

شیطانک جزو دیگر از اجزای این ساز می‌باشد، که روی دو ساق ذوزنقه آن یک برجستگی وجود دارد که روی آن دو میله استیل به قطر حدودی ۲ میلیمتر قرار دارد که شیطانک گفته می شود. که بعدا سیم هایش روی آن قرار میگیرد. ارتفاع شیطانک از اهمیت زیادی برخوردار است زیرا بوسیله آن،  میزان فشار سیم‌ها روی خرک تغییر میکند که این خود در نهایت روی صدای ساز اثر می گذارد

دو ردیف پل (پایه)های چوبی که «خَرَک» نام دارد بر روی نقاب (سطح بالایی آن) قرار دارد. خرک های سمت راست به کناره راست ساز نزدیک هستند و خرک های سمت چپ با کناره چپ کمی فاصله دارند.

فاصله بین هر خرک ردیف چپ تا کناره چپ ساز «پشت خرک» نامیده میشود. در هر ردیف 9 خرک قرار دارد که فضای آن را به 4 ناحیه تقسیم می کند . هر ناحیه با توجه به جنس سیم های گذرنده از روی خرک ها، وظیفه تولید دامنه مشخصی از صداها با بسامد مشخص را دارد.

کوک کردن سنتور کاری زمان بَر و دشوار است زیرا در مدل های امروزی این ساز چهار سیم از روی هر خرک رد شده  است که باید دقیقاً یک صدا کوک شوند و اگر حتی یکی از این چهار سیمی که روی یک خرک قرار دارند,صدایش با بقیه سیم ها تفاوت کمی داشته باشد ، صدای آن نت کاملاً اشتباه می شود .

هر سیم در سطح کناری یا کلاف راست به یک گیره به نام «گوشی» پیچیده شده است که این گوشی به واسطه ی وسیله ای به نام «چکش» یا «کلید» سنتور، قابلیت چرخیدن دارد و این ویژگی باعث شده که طول سیم تغییر کند و بسامد آن هم تغییر یابد ، در طرف دیگر هم هر سیم توسط یک قلاب به قسمتی به نام «سیم گیر» وصل می شود.

انواع سنتور

سنتور سُل‌كوك و لاكوك رايج‌ترين و پر استفاده‌ترين مدل این ساز در ايران محسوب مي‌شود و مدرسين و اساتید این حوزه استفاده از آن را به هنرجوهای خود توصيه مي‌كنند. اما به غير از اين نوع متداول، انواع ديگري در ايران ساخته و استفاده مي‌شوند كه از نظر ابعاد كلاف و تعداد خرك‌ها و … با نوع رايج متفاوت هستند.

سنتور سل کوک

دارای دو ردیف نه تایی خرک در طرفین صفحه است که نت “دو” در آن همصدا با “دو” دیاپازون است. این ساز، ساز مرسوم و استاندارد برای آموزش است.

سنتور لاکوک

نوع ديگر از سنتور كه امروزه رواج يافته است كه از آن بيشتر اوقات در تك‌نوازي‌ها و بداهه نوازي ها استفاده مي‌شود و در مقايسه با سنتور سُل كوك صداي زيرتري دارد و از نظر كوك نيز يك پرده بالاتر از  سُل كوك مي‌شود اين ساز نيز از نوع 9 خرك مي‌باشد. كلاف جلو 80 سانتی متر، كلاف عقب 33 سانتی متر، قطر آن 26 سانتی متر، ضخامت چوب كلاف 15 تا 16 ميلي متر و ضخامت صفحه از نوع معمول كمتر است.

این ساز مناسب برای گروه نوازی‌ها است.

سنتور باس

این نوع ساز دارای جعبه‌ی صوتی بزرگتر از سنتور سل کوک است. سیم‌هایی با روکش فلزی در ضخامت‌های مختلف دارد و از روی هر خرک دو یا سه سیم می‌گذرند. صدای آن یک اکتاو بم‌ تر از دیگر مدل‌های این ساز است.

سنتور کروماتیک

در این نوع ساز خط ملودی به سختی اجرا می‌شود و بیشتر برای کارهای ارکستری برای همراهی استفاده می‌شود. اندازه آن برابر با اندازه سنتور معمولی(سل کوک) است، ولی خرک‌های بیشتری برای ایجاد نیم پرده و ربع پرده دارد. نت نویسی کروماتیک با کلید سل است و ۳۰ خرک بزرگ و کوچک برای ایجاد ۴۱ صدا روی صفحه دارد.

سنتورنوازان معروف

از زمان قدیم تا کنون سنتور نوزان زیادی به صورت حرفه ای این ساز را نواخته اند که از بهترین آنها می توان به:

• علی اکبر خان شاهی
• فرامرز پایور
• ابوالحسن صبا
• پرویز مشکاتیان
• پشنگ کامکار
• اردوان کامکار
• محمدصادق خان سرورالملک
• حسین صبا
• ابوالحسن صبا
• و …

برای مطالعه بیشتر میتوان به صفحه ویکی پدیا مراجعه نمایید.