معرفی و آشنایی با ساز سه تار

سه تار از سازهای زهی و مضرابی موسیقی ایرانی است که با ناخن انگشت اشارهٔ دست راست نواخته می‌شود.

در گذشته هم‌خانواده با سازهایی هم چون دوتار و تنبور بوده‌است و امروزه به تار بسیار نزدیک‌تر است. در موسیقی دستگاهی ایران استفاده از سه‌تار بسیار رواج دارد؛ اگرچه بیشتر برای تک‌نوازی مورد استفاده قرار می‌گیرد.

برای آشنایی با دیگر سازها به مقالات سازشناسی مراجعه نمایید.

آشنایی با سه تار

از دیگر سازهای اصیل ایرانی سه تار است که در نواحی جغرافیایی غرب آسیا رایج بوده است. بعضی من جمله تعدادی از عرفا به سه تار «اوتار» هم می گویند. این ساز را از خانواده تنبور می دانند و اکنون در مقایسه به تار نزدیک تر است و بطور معمول نوازندگان ساز تار, با سه تار هم آشنایی دارند.سه‌تار یک ساز ملی، و نه قومی، است، زیرا متعلق به فرهنگ عمومی ایرانی است.می گویند در گذشته, این ساز اغلب در بین طبقه اعیان و اشراف و شاهان و شاهزادگان طرف دار داشته است، ولی میرزا عبدالله فراهانی (از استادان برجسته موسیقی ایرانی در زمان قاجار) با آغاز آموزش این ساز در کلاس درس، به مرور زمان آن را به سازی متعارف برای همگان تبدیل کرد.
در ساخت این ساز از چوب، فلز، زه یا نخ نایلون استفاده می شود. وسعت صوت آن نزدیک به سه اکتاو است. سه‌تار بطور معمول با مضراب نواخته نمی شود بلكه با ناخن (انگشت سبابه)، آن را می نوازند.
شاید حجم صوت این ساز نسبت به دیگر سازها کمتر باشد،ولی همین صوت نحیف لطافت خاصی را دارا است که موجب شده تا تعداد زیادی از علاقه‌مندان به موسیقی و به خصوص موسیقی اصیل ایرانی، به این ساز علاقه مند شوند و به یادگیری و اجرای آن روی آورند. گرچه سه تار در گروه‌ نوازی‌ ها هم کاربرد دارد،‌ولی بیشتر آن را به عنوان سازی که می شود در تنهایی و برای دل خود نواخت و لذت برد یاد می کنند. سه تار یار و یاور همیشگی یک عاشق حقیقی است که با این ساز نجوای درونی قلبش را همراه با نوایی دلنشین به صدا در‌ می‌آورد.
این ساز در قدیم دارای سه سیم (تار) بوده است اما امروزه چهار سیم دارد(که سیم سوم و چهارم نزدیک به هم هستند و بطور همزمان نواخته می‌شوند و به  مجموعه این دو سیم بطور معمول سیم «بم» می‌ گویند).
سیم سوم به سیم مشتاق مشهور است و طبق گفته ی ابوالحسن صبا این سیم را اولین بار درویشی به نام مشتاق علیشاه کرمانی به سه ‌تار اضافه کرده است.البته باید دقت داشت که این سیم از لحاظ زمانی “چهارمین” سیم اضافه شده به ساز است، ولی از لحاظ ترتیب جایگاهی سیم‌ها (که آن را از پایین به بالا می شمارند) سومین سیم است.
این ساز از دسته سازهای زهی و مضرابی موسیقی ایرانی محسوب میشود. کهن ترین نمونه های این ساز به سال 1200 هجری قمری باز می گردد. علامت هایی هم از وجود سازی هم خانواده سه تار موجود است که به آثار سفالی کشف شده در شوش تعلق دارد و قدمت آن حدوداً به دو هزار سال قبل از میلاد بر می گردد. یکی از کهن ترین نمونه های سه تار را ناصرالدین شاه قاجار داشته است که بطور اتفاقی به دست احمد عبادی رسیده است.داستان این گونه است که ناصرالدین شاه سه تار خود را به فردی هدیه می دهد. بعدها فرزند همان فرد به جهت یادگیری این ساز حضور میرزاعبدالله (پدر احمد عبادی ) می رود. بعد از گذشت سال ها هنگامی که صدای نواختن ساز احمد عبادی را از رادیو می شنود و می فهمد که او پسر استادش است، این سه تار را به او هدیه می دهد.

به دلیل آسانی ظاهری در یادگیری و نواختن سه تار،مخصوصاً برای نوازندگان تار، این ساز به عنوان ساز دوم بیشتر نوازندگان تار و حتی دیگر سازها پذیرفته شد و این موضوع سبب شد تا روش درست مضراب زدن و تکنیک صحیح نوازندگی سه تار، کمتر مورد دقت و توجه قرار گیرد.
در اوایل قرن بیستم و با به وجود آمدن امکانات ضبط صوت در موسیقی ایرانی، با توجه به اینکه این اختراع هنوز به طور صحیح کامل نشده بود، میکروفن های ضعیف و شیوه ضبط صوت بدون استفاده از برق، باعث شد که صوت سه تار از مجموعه ضبط شده موسیقی ایرانی در صفحه گرامافون نا پیدا شود. بزرگ ترین لطمه هایی که در این زمان به سه تار که سازی مستقل و دارای هویت بود,وارد شد,ضبط نشدن سه تار نوازی دو استاد قابل و معروف سه تار،میرزا عبدالله فراهانی و شاگرد ممتازش غلامحسین درویش (درویش خان) بود. از آنجایی که این استادان در نواختن تار هم در رتبه بالایی بودند، به نواختن تار راضی شده و در نتیجه اجرایی از سه تار نوازی آنها ضبط و ثبت نشد.

جنس سه تار و اجزای آن

در ساخت سه تار از چوب ( معمولا گردو و توت) برای بدنه،صفحه و دسته آن استفاده می شود. به سیم های گیتار وتر میگویند که جنس آن از برنج یا فولاد است. از استخوان برای تزئینات دسته ، شیطانک و بعضی اوقات سیم گیر استفاده می کنند. سه تار شامل دو قسمت کاسه و دسته است. خرک روی صفحه و سیم گیر در انتهای کاسه وجود دارد به شکلی که اگر سه تار را ایستاده روی زمین بگذاریم، سیم گیر با زمین تماس پیدا می کند. در انتهای دسته پنجه وجود دارد که جایگاه قرار گرفتن گوشی ها یا ابزارهای تنظیم کوک است. تار در مقایسه با سه تار جعبه گوشی ندارد و گوشی ها روی سرپنجه قرار دارند و درون آن نیستند. سه تار چهار سیم ( سیم یکم: حاد از جنس فولاد ، سیم دوم: زیر از جنس برنز ، سیم سوم: مشتاق یا زنگ از جنس فولاد و سیم چهارم: بم از جنس برنز ) دارد. کاسه سه تار از لحاظ ساختاری مثل عود و تنبور است اما تفاوتی که دارد این است که کوچک تر و گلابی شکل است. روی کاسه سه تار تخته ای نازک از چوب قرار گرفته شده که به آن صفحه می گویند. صفحه سوراخ هایی دارد که برای خارج شدن صوت تعبیه شده اند. طول دسته سه تار حدود ۴۰ تا ۴۸ سانتی متر است و ناحیه ای که گوشی ها در آن قرار میگیرند، ۱۲ سانتی متر و عرض دسته ۳ سانتی متر است. برای زیبایی و زیادتر شدن عمر سه تار می شود برای پوشاندن دسته از استخوان شتر استفاده کرد. دسته ساز،محل پرده‌بندی و اتصال سیم‌ها به گوشی‌‌ها است. پرده‌ها نخ‌های باریکی از جنس روده حیوانات، الیاف پلیمری یا ابریشم هستند که بر دسته ساز عمود بسته می‌شوند که فاصله های موسیقیایی را تقسیم کرده و نظم ببخشند. سه تار ۲۶ پرده دارد که در ارتباط با سیم‌های آن، محدوده صدایی حدود سه اکتاو را بوجود می‌آورند. پرده ها روی دسته سه ‌تار قابلیت جابجایی دارند.

نحوه نواختن

در سه‌تار، زخمه‌ها (مضراب‌ها) به وسیله انگشت اشاره دست راست (ناخن) زده می‌شوند، البته در مواقعی که نوازنده شرایط بلند گذاشتن ناخن انگشت سبابه را ندارد و یا ناخنی شکننده دارد، می‌تواند از مضراب‌های ساختگی (مضراب شاخ یا مضراب فلزی) استفاده نماید.

نوازندگان شهیر سه تار

نوازندگان گذشته که در دوره های مختلف، سه‌تار را خوش نواخته‌اند: میرزا عبدالله فراهانی، غلامحسین درویش (درویش خان)، ابوالحسن صبا، نورعلی برومند، نصرت ابراهیمی، یوسف فروتن، ارسلان درگاهی، احمد عبادی، جلال ذوالفنون، پرویز مشکاتیان، داریوش صفوت، محمدرضا لطفی.

و از نوازندگان معاصر میتوان به : حسین علیزاده، داریوش پیرکانیان، داریوش طلایی، مجید درخشانی، کیوان ساکت، کیهان کلهر، حمید متبسم، بهداد بابایی، مسعود شعاری، … اشاره کرد.

برای مطالعه بیشتر درمورد این ساز می توانید به صفحه ویکی پیدا مراجعه نمایید.